Taariikhda Dowladdii Rayidka ahayd 1-dii Luulyo 1960 ilaa 15-kii Oktoobar 1969

Qaybta 5aad

Soomaaliya xilligaas waxay ahayd dowlad curdan ah oo da´deedu ay tahay toddoba sano jir. Wax soo-saar dhaqaale ma ayan lahayn. Siyaasadda dalka waxaa caynaanka u hayay dhaqankii xoolo-raacatada ahaa ee isla-wayni darteed wax badan lala il-duufayey. Hoggaanka siyaasiyiintii xilligaas u kacay Soomaalida, wanaag bandanna waa uu ka dhex-muuqday. khaladaad laga duruus-qaatona waa weheliyaa.

Siyaasadda debecsan oo dowladdii Cigaal ay la timid, daaqado waxay Soomaalidu u furtay daaqado ay kaga baxdu culayskii siyaasadeed ee dibadda ka haystay. Kenya iyo Itoobiya, labaduba waxaa ku qahranaa reer miyiga Soomaaliyeed ee xoolo-raacatada ah. Hannaanka dowladeed ee u dhisnaa labada dowladood ee deriska ah, waxay markaan fududeeyeen culays badan oo la xiriira isu-socodka iyo daaqsinka qoysaska xoolo-raacatada ah. Hayaankii ay xoolaha la guurayeen oo ay xuduudda kala tallaabayeen waa la sahlay. Shirkaddii dayuuradaha (Somali Air-Lines) waxay ruqsad u heshey in ay ka degato Addis-Ababa iyo Nairobi. Kenya waxay oggolaatay in la aqbalo waraaqihii codsiga Somaliya ay ku dalbatay xubinnimada is-bahaysiga EAC (East African Community), kaas oo ahaa suuq ganacsi oo ay ku mideysnaayeen lix dal oo bariga Afrika ah.

Dowladaha reer galbeedka, waxay dhankooda ka soo dhoweynayeen tallaabadaas ay weheliso debecsanaanta siyaasadeed. Ra´iisul-wasaare Cigaal siyaasaddiisii dibadda waxaa lagu soo koobi karaa in ay ku guuleysatay laba arin, kuwaas oo uu ku xasilinayay siyaasadda gudaha. Midda koowaad waxay tahay in uu dejiyay xiisaddii xuduudda ee dhex-tiil Soomaaliya iyo dowladaha deriska ah (Kenya iyo Itoobiya). Midda labaad waxay tahay in uu siyaasadda Soomaaliya ku dhoweeyo reer galbeedka, taas oo uu ku hakinayo isu-dhowaanshaha Soomaaliya iyo Midowga Soofyeeti. Siyaasaddii M.I. Cigaal uu gar-wadeenka ka noqday waxaa ka dhashay in ay maal-gashi bilaabaan shirkado kamid ah dowladaha reer galbeedka.

Diblomaasigii ugu horeeyey oo reer galbeed ah oo Soomaaliya soo gaaray wuxuu ahaa wasiirkii dibadda Talyaaniga Amintore Fanfani. Wasiirkani wuxuu booqasho rasmi ah ku yimid Xamar muddadii u dhexeysey 11 – 15 january 1968-kii. Isagu wuxuu xilligaas odey ka ahaa xisbiga (Christian Demoqcratic Party). Wuxuu ahaa nin siyaasiyiinta Soomaalida ay si wanaagsan u yiqiineen. Dhowrkii maalmood oo uu dalka ku sugnaa ayuu wuxuu sheegey in Talyaanigu uu diyaar ula yahay Soomaaida mashaariic hantida ku bexeysa ay dhan tahay 12 bilyan oo liiro. Dhaqaalahaas wuxuu ku baxayay dhismaha isbitaalka biliiska iyo laba kaabad oo webiga shabeelle lagaga tallabsado iyo dhaqaale lagu kaalmeeyo beeralaydii mooska ee Talyaaniga, kuwaas oo uu dhaawac kaga yimid xiritaankii biya-mareenka Suweys. Xiritaankaas ayaa waxaa sabab u ahaa dagaalkii la magac-baxay (Six Days War) ee dhex-maray dowlado carab ah iyo Israa´iil.

Dowladda Mareekanka ayaa iyaduna ku soo deg-degtay in Soomaaliya ay gacan ka siiso hagaajinta dhisma-hoosaadka iyo kaabadaha dhaqaale. Hiilladii ugu wayneed oo Soomaaliya ay ka hesho dowlad reer galbeed ah ayuu Mareekanku markaas bixiyay. 24/ 6- 1968-kii waxay Soomaaliya la saxiixatay heshiis mashaariic lacagaha ku baxaya ay yihiin amaah muddo dheer lagu celiyo, dul-saarkana uu yar-yahay. Amaahdu waxay dhamayd 12,9 melyan oo dollar oo lagu qabanayo hagaajinta biyaha Xamar, dayn la siinayo bangiga amaahda ee Soomaaliya iyo hagaajinta dekadda Kismaayo.

Waxaa kale oo jiray shirkado ay leeyihii Mareekan, Talyaani iyo Jarmal oo iyagu danaynayay macdanta Soomaaliya ku jira, gaar ahaan Uranium-ka. Shirkadahaasi, gobollada qaarkood ayay ka bilaabeen sahan lagu baadi-goobayo macdantaas. Dhan-kale ra´iisul-wasaare Cigaal wuxuu qaaday tallaabooyin uu ku hakinayo howlihii mu´asasadda ciidamada, kuwaas oo ay kamid ahaayeen dhaqdhaqaaqyada lagu ilaalinayay xudduudaha. Wuxuu kaloo hor-joogsaday qoraal dalab ah oo ku wajahan dowladda. Wuxuu ka yimid Jeneraal Maxamed Siyaad oo isagu markaas ahaa taliyaha xoogga dalka. Qoraalku wuxuu ahaa codsi uu jeneraalku ku dalbayay, dhaqaalaha ku baxaya ciidanka oo xilligaas ahaa 19,5 %, in sanadka la kordhiyo 7 %, kaas oo sanadka 1968-ka gaarsiisan 10,5 melyan oo Dolar. Ra´iisul-wasaaraha ayaa codsigaas kaga jawaabay, halkii la kordhin lahaa in dhaqaalaha ciidanka hoos loo dhigo oo aanan laga kordhin 7,5 melyan oo doolar. Guud ahaan tirada ciidanka ayuu ra´iisul-wasaaruhu wuxuu amray in ayan kor u dhaafin 9,000 oo nin.
Qore: Dr. Saadiq Enow
saadiq.enow@gmail.com

Taariikhda Dowladdii Rayidka ahayd 1-dii Luulyo 1960 ilaa 15-kii Oktoobar 1969

Qaybta 4aad

Dhallinyaro, sida aanu soo xusnay ra´iisul-wasaare M.I. Cigaal wuxuu ku qanciyay dowladdii Ingiriiska in iyada uu ka yimaado codsiga soo celinta xiriirkii diblomaasiyadeed oo ay la lahayd Soomaaliya. Diblomaasigii Ingiriiska ahaa (Malcolm Mac-Donald), isaga oo ergey ah ayuu wuxuu la kulmay ra´iisul-wasaare Cigaal. Goor galab ah ayuu ergeygii wuxuu ra´iisul-wasaaraha kula kulmay xafiiskiisii. Labada nin waxaa fadhiga ku weheliyay wasiirkii dibadda Xaaji Faarax Cali. Sheeko gaaban dabadeed, ra´iisul-wasaarihii wuxuu wasiirkii ka codsaday in uu u firaaqeeyo xafiiska si ay u wada-hadlaan isaga iyo ergeyga. Diblomaasiga Ingiriiska ah, qudhiisu waa uu xiiseynayay in wada-hadalka uu marka hore ku ekaado isaga iyo ra´iisul-wasaaraha oo qura.

M.I. Cigaal wuxuu ergeyga martida ah ku adkeeyey, marka la soo celinayo xiriirka labada dal in Ingiriiska uu ka filayo in ay dowladda Soomaaliya taageeraan. Haddii kale waxaa hoos u dhacaya kalsoonida dowladda uu hoggaaminayo. Diblomaasiga ayaa isna ka biya-diiday arinkaas ah kaalmada oo wuxuu sheegey in aanan Ingiriiska laga filan taageero deg-deg ah. Wada-hadalkoodii wuxuu ku dhamaaday saddex qodob oo ah (1) Ingiriiska oo diidey in wax shuruud ah oo hor-dhac ah lagu xiro soo-celinta xiriirka diblomaasiyadeed. (2) Si kasta oo dowladda Soomaaliyeed ay u liidato xaaladdeeda dhaqaale, Ingiriisku ma-noqonayo mid ay ka fishaan dhaqaale lagu kabo danbiisha Soomaaliya. (3) Ingiriisku wuxuu ku dadaalayaa, qaar kamid ah ardayda Soomaaliyeed in uu u fidiyo deeq waxbarasho sanad-dugsiyeedka soo socda ee ah 1968-1969.

Ra´iisul-wasaare Cigaal, in-kasta oo uusan ku qanacin qodobadaas, misana waxaa kala waynaa in xiriirka soo laabto oo Soomaaliya ay ka baxdo ciriiriga siyaasadda dibadda. Waxaa lagu heshiiyay ka-hor intaanan la gaarin 5/ 1- 1978-ka in labada dal ay soo ceshadaan xiriirkii, iyaga oo ka bilaabaya in ay is-dhaafsadaan labadii danjire. Iyada oo dib loo dhigtay wixii wada-hadal ah oo la xiriira kaalmada dhaqaale. Ra´iisul-wasaaraha waxaa loo sheegey in ayan jirin kaalmo wax ku ool ah oo Ingiriisku uu goor dhow ula diyaar yahay Soomaaliya, laakiin markii uu xiriirku hagaago kadib, arinkaas laga wada hali-doono. Iyada oo isla-markaas deeqda loo bixin doono si qun-yar socod ah. Cigaal wuxuu markaas ka codsaday diblomaasigii ergeyga ahaa in uusan warbaahinta gaarsiin in Ingiriisku uusan hadda bixinayn ballan-qaad la xiriira kaalmada dhaqaale. Isagana waa uu ka yeeley.

Muddadii uu ergeygan ku sugnaa magaalo-madaxda Soomaaliya, wuxuu la kulmay madax-wayne Sharmaarke. Subaxnimadii ay taariikhdu ahayd 28/ 12- 1967-kii, ayuu ku booqday Aqalka Soomaalida (Villa Somalo). Ergeygan oo faallo ka bixiyay wada-hadalkii dhex-maray isaga iyo madax-waynaha wuxuu ku sheegey in Cabdi-rashiid uu ahaa ninka xiriirka gooyay markiisii hore. Waxaa kaloo uu ahaa ninka horseedaha ka noqday in siyaasadda Soomaaliya ay la meereysato malluugyada dowladaha reer bariga. Laakiin hadda madax-waynaha ay u muuqato in uu ka soo laabtay aragtidaas oo siyaasaddiisa ay ku socoto marin-meerka dowladaha reer galbeedka. Ergeygan wuxuu faalladiisaas daliil uga dhigay ninka Cabdirashiid uu u doortay ra´iisul-wasaaraha oo ah nin xambaarsan aragtida reer galbeed.

Madax-wayne Sharmaarke qudhiisu wuxuu filayay, mar haddii uu xiriirkii soo laabtay, dowladda Ingiriiska in ay bixiso ballan-qaad ay ku taakuleeneyso dowladda Soomaaliya. Laakiin rajadaasi waxay noqotay mid soo xiranta markii uu la kulmay ergeygii Ingiriiska. Si-kastaba wada-hadalku ha ku dhamaadee, heshiiskaasi wuxuu sabab u noqday xiriir diblomaasiyadeed oo ka dhex-bilawday Soomaaliya iyo Kenya. Labada dal ee deriska ah oo aanan horay wax xiriir ah u lahayn ayaa waxay markiiba bilaabeen in ay safaarado is-dhaafsadaan. Cabdi-raxmaan Axmed Saalax wuxuu ahaa danjirihii ugu horeeyey oo soomaali ah oo Nairobi fariista, kaas oo la magacaabay bishii February 1968. Saddex bil dabadeed Kenya ayaa Iyana dhankeeda ka soo magacawday danjire Xamar u fariista. Shiikh Balale oo ah nin reer xeebeed ah ayuu ahaa danjirihii Kenya ay u magacawdey in uu u fariisto magaalada Xamar.
Qore: Dr. Saadiq Enow
saadiq.enow@gmail.com

Taariikhda Dowladdii Rayidka ahayd 1-dii Luulyo 1960 ilaa 15-kii Oktoobar 1969

Qaybta 3aad

Madax-wayne Cabdirashiid Cali Sharmaarke, guddiga uu magacaabay ayaa dhamaantood ka-mid ahaayeen maqaawiirtii golaha dhexe ee xisbiga SYL. Waxaa odey u ahaa madax-waynihii hore Aadan Cabdulle Cismaan. Waxaa xubin ka ahaa af-hayeenkii barlamaanka Shiikh Mukhtaar Maxamed Xuseen. Waxaa kale oo kamid ahaa Ugaas Yaasiin Ugaas Cabdi-raxmaan iyo Maxamed Shiikh Gabyow. Fadhiyo iyo wada-xaajood heer xisbi ah oo raggaasi ay galeen, taladii waxay ku soo gaba-gabeeyeen, Cabdi-risaaq Xaaji Xuseen in laga qaado xilkii guddoomiyaha golaha dhexe ee xisbiga SYL, laakiin loo oggolaado in uu xisbiga ka sii ahaado xubin caadi ah.

Cabdi-risaaq, markii uu waayay xilka hoggaanka golaha dhexe ee xisbiga, wuxuu go´aansaday in uusan xubin kasii ahaan SYL oo uu isaga-baxo. Isagu wuxuu markaas dhisay xisbi cusub oo mucaarad ah, kaas oo uu ku magacaabay DAP (Democratic Action Party). Iyada oo la raacayo saddexda alif-ba´ ee xarfaha ugu horeeya (DAP), ayaa Soomaalidu waxay u yiqiineen magaca xisbigan Dab-ka. Barnaamijkan ah in xisbigii talada hayay laga baxo oo xisbi mucaarad ah la dhiso, Cabdi-risaaq waxaa kaga horeeyey Xaaji Maxamed Xuseen iyo Shiikh Cali Jimcaale. Iyaguna midkoodna guul kama ayan keenin markii ay mucaaradeen SYL bilowgii sanadihii 1960-aadkii. Cabdi-risaaq wuxuu ahaa nin dhiiran oo cod-kar ah. Kulamada toddobaadlaha ah ee xisbigiisu uu ku qaban-jiray xarunta xisbiga ayuu khudbado xiisa leh ka jeedin jiray.

Cabdi-risaaq ma uusan ahayn nin ku cusub hoggaanka siyaasadda Soomaaliya. Isagu wuxuu soo qabtay xilal sare oo ay kamid yihiin xogheyaha guud ee SYL, wasiirka gudaha ee dowladdii ugu horeysey madax-bannaanidii dabadeed, ra´iisul-wasaarihii saddexaad oo xilkaas qabta Cabdullaahi Ciise iyo Cabdirashiid dabadood iyo guddoomiyaha golaha dhexe ee xisbiga SYL. Maadaama uusan ku cusbeen fagaaraha siyaasadda, taasi waxay dhalisay in xisbigan cusub uusan soo-jiidan dad-waynihii siyaasadda xiiseyn jiray. Xisbigana lama uusan iamn xisbigu fikrado cusub oo lagu raaco. Sidaa darteed, doorashadii ugu danbeysey ee dalka ka dhacday bishii marso 1969-kii, xisbigii Dabka wuxuu kuraastii barlamaanka ka heley laba xubnood oo keliya.

Ra´iisul-wasaare M. I. Cigaal muddadii uu xilka hayay wuxxuu ku dadaalay in uu hagaajiyo xiriirkii dibadda ee Soomaaliya, isaga oo gaabiyay liifaddii colaadda ee ka dhexesey Soomaaliya iyo dowladaha deriska ah (Kenya iyo Itoobiya). Waxaa kale oo siyaasaddii dibadda dowladdii ra´iisul-wasaare Cigaal ay ku guuleysatay in ay soo celiso xiriirkii diblomaasiyadeed eek a dhexeeyay Soomaaliya iyo Ingiriiska. Xiriirkaasi wuxuu kala go´naa tan iyo sanadkii 1963-kii, markaas oo uu ra´iisul-wasaare dalka ka ahaa Cabdi-rashiid Cali Sharmaarke. Marka uu M. I. Cigaal xilka qabanayay, xiriirkaasi waa uu go´naa. Xiriirka jarnaa waxaa u sabab ahaa Ingiriiska oo sanadkaas dalka Kenya siiyay madax-bannaani, isla-markaas ku dhawaaqay, gobolka NFD in uu kamid yahay gobollada dalka Kenya.

Cigaal si uu uga fogaado tuhun waddaniyad-xumi ee uga yimaada dhanka Soomaalida, kuma uusan deg-degin soo celinta xiriirka Ingiriiska. Wuxuu ku dadaalay, ragga dowladda kula jira iyo masuuliinta SYL in uu si hoose ugala sheekeysto, guud ahaan hagaajinta xiriirka dowladaha reer galbeedka. Markii uu ku qanciyay arinkii, wuxuu gacan kaga heley qaar kamid ah xubnihii barlamaanka. Dabadeed wuxuu furay wada-hadal lagu soo celiyo xiriirka xiriirkii diblomaasiyadeed ee u dhexeeyey Soomaaliya iyo Ingiriiska.

In-kasta oo labada dhinac uu mid waliba danaynayay soo celinta xiriirka, misana mid waliba waxay dooneysey in iyada uusan ka man codsiga bilawga ah. Ra´iisul-wasaaraha Soomaaliya wuxuu ku guuleystay in uu diblomaasiyiintii Ingiriiska ku qanciyo in Ingiriiska uu bilaabo codsiga, si uu markaas u helo xujo uu barlamaanka ku hor-tago. Bishii oktoober 1967-kii ayaa ra´iisul-wasaare Cigaal iyo wasiirkiisii dibadda Xaaji Faarax Cali waxay bilaabeen wada-hadalka ay Soomaaliya la yeelanaysay Ingiriiska si xiriirkii diblomaasiyadeed loo soo celiyo. Nin la yiraahdo Malcolm Mac-Donald ayuu ahaa diblomaasiga Ingiriiska ah oo dowladdiisu ay u soo xil-saarta wada-hadalka, kaas oo booqasho ku yimid Xamar 27/ 12- 1967-kii.
Qore: Dr. Saadiq Enow
saadiq.enow@gmail.com

Taariikhda Dowladdii Rayidka ahayd 1-dii Luulyo 1960 ilaa 15-kii Oktoobar 1969

Qaybta 2aad

Dabayaaqadii sanadka 1965-kii, markaas ay Aadan Cabdulle Cismaan iyo Jomo Kenyatta ay kulmayaan, wafdiga madax-waynaha Soomaaliya waxaa la socday ra´iisul-wasaare Cabdi-risaaq Xaaji Xuseen. Wada-hadalkaas hore oo labada masuul ay yeesheen wuxuu ku dhamaadey is af-garad la´aan. Sababtu waxay ahayd Soomaaliya ayaa ku adkaysatay in Kenya ay haysato dhul Soomaaliyeed. Fadhi leysku soo noq-noqday oo qaatay 11 saacadood ayaa wuxuu ku soo gaba-gaboobay qoraal uu diyaariyay ra´iisul-wasaaraha Soomaaliya Cabdi-risaaq. Waxaa diidey in uu saxiixo madax-wayne Kenyatta oo ku sheegey in qoraalku uusan ka muuqan xushmadda ay Soomaaliya u hayso is-haysadka gobollada Kenya iyo madax-bannaanida dalkeeda. Sidaas ayaa fadhigii looga soo kala-kacay iyada oo aana wax heshiis ah la gaarin.

Laakiin fadhigii ay Caruusha ku yeesheen Maxamed Ibraahin Cigaal iyo Jomo Kenyatta wuxuu kaga duwanaa midkaas hore, iyada oo labada masuul kala saxiixdeen waraaq is af-garad. Heshiiskaas uu Cigaal soo saxiixay oktoober 1967-kii, waxay dowladdiisii gudaha kaga kicisay dabayl adag oo mucaarad ah. Taasina waxay ahayd mid la-sugayay oo xilligaas Soomaalida waxaa ku xoogganaa aragtida qowmiyadeed. Dad-waynuhu wuxuu is af-garadku ula muuqday in uu yahay mid lagu iibsaday ruuxdii qowmiyadeed ee Soomaalida. Guux ah fal-celis ayaa ka yimid, taas oo laga dareemayay indheer-garadkii ku noolaa magaalo-madaxda Xamar. Sidaa darteed, golihii dhexe ee xisbiga SYL waxay qaateen fadhi ay arinka kaga hadlayaan. Kama ayan raagin in ay soo saaraan qaraar ay ku cambaareynayaan is af-garadka. Taasi waxay dhalisay tallaabo fal-celis ah oo dowladdu ay ka qaaday arinkaas. Ra´iisul-wasaare M. I. Cigaal oo isagu markaas ahaa xoghayaha xisbiga SYL, wuxuu amray in la xiro xaruntii dhexe ee xisbiga, si aanan loogu kulmin. Qoraal ay dowladdiisii soo saartay xilligaas oo ay kaga hadleysey siyaasaddeeda dibadda ayaa wuxuu u qornaa sidaan:

“ Annagu haddaanu nahay dowladda Soomaaliyeed, dowladaha deriskayaga ah middoodna kuma aanu sheeganeyno dhul. Mana aanu ku hammineyno in aanu qabsanno dhul ay dwolad kale leedahay ama aanu dhul-ballaarsi ku kacno ”. (Africa Confidential no- 19. 22/ 11- 1967)

Ra´iisul-wasaare Maxamed Ibraahin Cigaal, siyaasaddiisa la xiriirtay qadiyadda dhulka ay Soomaaliya ku sheeganayso dowladaha deriska ah, wuxuu ku muujiyay khudbad uu xilligaas ka akhriyay barlamaanka. Ereyadii khudbaddiisa waxaa kamid ahaa:

“ Annaga haddaanu nahay dowladdii Soomaaliyeed, waxaanu muujinaynaa taageerada aanu u fidineyno Soomaalida u halgamaya madax-bannaanidooda. Annagu iyaga ayaanu la jirnaa, welina waxaanu u fidineynaa taageero maaddi ah iyo mid macnawi ah, taas oo goor walba joogta iyo gole walba oo caalamku isugu yimaado. Arintaasina maahan mid aanu sinnaba uga laabaneyno “. (Africa Confidential no- 19. 22/ 11- 1967)

Wada-hadalkii Caruusha iyo is af-garadkii ka soo baxay, meel adag oo ayan dowladdu diyaar u ahayn ayay joojisay siyaasaddii gudaha ee Soomaaliya. Xisbigii SYL wuxuu u kala jabay laba kooxood oo kala qaatay fikrad taageersan iyo fikrad diiddan heshiiska. Maxamed Ibraahin Cigaal wuxuu si wanaagsan u ogaa sababihii fashilisay siyaasadda labadii ra´iisul-wasaare ee ka horeeyey. Sidaa darteed wuxuu qaatay aragti ah, si qabow oo wada-hadal iyo nabad ku dhisan in uu xalka u doono. Ra´iisul-wasaarihii hore Cabdirisaaq Xaaji Xuseen wuxuu ahaa xil-dhibaan ka-tirsan xubnaha barlamaanka, isla-markaas wuxuu hayay xilka guddoomiyaha golaha dhexe ee xisbiga SYL. Isagu wuxuu markaas bilaabay dhaqdhaqaaq uu ku mucaaradayo tallaabadan ay dowladdu ku kacday. Wuxuu noqday calan-sidaha garabka mucaaradka ah ee dowladda.

Cabdi-risaaq wuxuu ku dhaqaaqay abaabul dhismo garab xooggan oo mucaarad ah. Waxaa taageero u muujiyay xubno kamid ah golihii dhexe ee xisbiga SYL. Laba iyo toban kamid ah golahaas ayuu gurigiisa fadhi ugu qabtay. Xubnahaasi oo dhamaantood muujiyay mucaaradnimadooda, ayaa si wada-jir ah waxay u soo saareen qaraar ay qoraalkiisu ku xuseen in Maxamed Ibraahin Cigaal laga eryo xisbiga, xilkana laga qaado. Goortii uu arinkii dibadda yimid, ra´iisul-wasaare Cigaal wuxuu markiiba ku dhaqaaqay tallaabo siyaasadeed oo fal-celis ah, taas oo uu kaga hor-tegayo ololaha lidka ku ah isaga iyo dowladdiisa.

Isaga oo cayaaraya siyaasadda ah, intaanan lagugu quadayn, adiga ku quraaco, ayuu ra´iisul-wasaare Cigaal wuxuu fadhi u qabtay gilihii dhexe ee SYL maalintii ay taariikhdu ahayd 25/ 11- 1967-ki. Dood halkaas ka dhacday ayaa waxaa lagu soo gaba-gabeeyey in xubunnimadii xisbiga lagaga qaado Cabdi-risaaq Xaaji Xuseen. Khilaafkii soo dhex-galay hoggaanka sare ee SYL wuxuu noqday mid cirka isku-shareerey. Madax-wayne Cabdi-rashiid, si uu khilaafka u hakiyo wuxuu magacaabay guddi musaalaxo oo isu soo dhoweeya labada siyaasi ee rug-caddaaga ah Cigaal iyo Cabdi-risaaq.
Qore: Dr. Saadiq Enow
saadiq.enow@gmail.com

Taariikhda Dowladdii Rayidka ahayd 1-dii Luulyo 1960 ilaa 15-kii Oktoobar 1969

Qaybta 1aad

Dhallinyaro, waxaanu dib ugu laabanaynaa casharradii taariikhda ee dowladdii rayidka ahayd. Muddo sagaal sano ah ayay dowladdaasi dalka ku maamulaysay magaca is-bahaysigii dhallinyarada ee SYL. 1-dii julay 1060-kii illaa 15-kii oktoober 1969-kii ayuu cimrigeedu ahaa. Taxanaha taariikhdan waxay inoo maraysay bishii july 1967-kii, mudane Maxamed Ibraahin Cigaal uu qabtay xilkii ra´iisul-wasaaraha dowladda Soomaaliya. Xilligaas waxay ahayd goor siyaasaddii dibadda ee Soomaaliya ay dhex-mushaaxeyso hardankii ka dhexeeyay dowladaha waawayn ee dagaalkii qaboobaa. Soomaaliya, dhaqaale ahaan waxay ku sikanaysay dowladaha reer galbeedka, siyaasad ahaanna waxay ku sikanaysay dowladaha reer bariga. Soomaaliya waxay kamid ahayd dowladaha safka hore ee u doodi jiray sidii dalka Shiinaha looga saari lahaa cunaqabataynta siyaasadeed oo markaas lagu hayay. Waxaa jirtay in laga hor-taagnaa in ay xubin ka noqoto JQ ka Dh. Isu-soo dhowaanshaha Soomaalida iyo Shiinaha waxaa astaan u ahayd booqashadii uu Soomaaliya ku yimid ra´iisul-wasaarihii Shiinaha Zhou Enlai (1898-1976) bilowgii sanadkii 1964-kii. Waxaa xusid mudan in bartamihii 1967-kii, Shiinuhu ay Xamar ka dhiseen masraxa qaranka (National Theater). Geeraar uu arintaas ka tiriyay allaha u naxariistee abwaankii waynaa Carays Ciise ayaa wuxuu ahaa:

Raggeer taban-taabadiyo
Nasii taakulinhayaa
Tahniyad bey leeyihiin
Tiyaatarahaas la furey
Tallaaba aan qaadney iyo
Tabihii Soomaali iyo
Waa tumasho iyo tacliin

Xiriirkaas ay isugu soo dhowaanayeen Soomaalida iyo dowladaha reer bariga wuxuu ahaa mid si xooggan ay u dhibsanayeen dowladaha reer galbeedka. Ra´iisul-wasaare Maxamed Ibraahim Cigaal, si uu u qaboojiyo caqabadaha ka dhalanayay arintaas ee hor-taagnaa siyaasaddii dibadda ee Soomaaliya, wuxuu bilaabay in uu qaboojiyoxanafta dhex-tiil Soomaaliya iyo dowladaha la deriska ah. Bishii oktoober 1967-kii ayuu madax-waynaha dalka Kenya Jomo Kenyatta wuxuu la saxiixdey qoraal is-faham nabadeed (Memorandum of Understanding).

Arintaasi waxay ahayd tallaabo laga milicsanayo in siyaasaddii Soomaaliya ay soo debecdey. Isla-markaas waxay qaboojisay colaadda lagu magacaabo Dagaalkii Shuftada ee ka socotay gobolka NFD (North Front District), taas oo ka dhexeysay qowmiyiin Soomaali ah iyo ciidamada Kenya. In-kasta oo heshiiskaas uusan noqon mid la sii wado oo dowladdii Soomaaliya uu ku yimid af-gembi ay ciidamadu kula wareegeen talada, misana muddo laba sano ah ayaa dadkii Soomaaliyeed ee ku dhaqnaa gobolka waqooyi-bare ee Kenya, waxay ku heleen nabad aanan soo marin muddadii madax-bannaanida uu dalku ahaa. Xuquuq badan oo laga hor-taagnaa ayaa Soomaalida u bilaabatay xilligaas in loo oggolaado.

Ra´iisul-wasaare Cigaal, siyaasaddiisii waxaa markaas ku bilaabatay mucaarado xooggan. Waxay salka ku haysay heshiiskii is-afgarad oo uu la soo saxiixdey madax-waynaha Kenya ee ku saabsan gobolka waqooyi-bari. Mucaaradada Cigaal waxaa hoggaaminayay ra´iisul-wasaarihii uu xilka kala wareegey (Cabdirisaaq Xaaji Xuseen). Waxaa xusid mudan, bishii disember 1965-kii, madax-wayne Aadan Cabdulle isaga oo booqasho rasmi ah ku jooga dalka Tanzaniya, in madax-wayne Julius Nyerere uu ka codsadey in uu ka oggolaado kulan uu u sameeyo isaga iyo madax-waynaha Kenya. Jomo Kenyatta oo horay u aqbalay arinka ayaa waxay dhalisay in labadii madax-wayne in ay si aanan rasmi ahayn ugu kulmaan degmada Caruusha.
Qore: Dr. Saadiq Enow

WAA MAXAY HAB IYO DAW?

Hab "waa sida wax ay u sameeyaan waxa ay samaynayaan" (the Way things, do what they do), waa fikrad laga soo xigtay garaadyahan Shiinees ah oo la yiraahdo Han-Shan Deqing (Han-shan Te-ch'ing) oo noolaa inta u dhaxaysay 1546dii illaa 1623. Waxaa jiraa hab wax loo karsho, hab loo dagaalo, hab biyaha u dareeraan, hab kabaha ama macawista loo xirto, hab fakar ama fal looga faa'ido, iwm.
Marka ugu horeeya ee qofka baranayo "habka" loo xiro xargaha kabaha kooyada ah, way la adag yihiin, markuu  "habka" bartase isagoon is ogeyn ama hilmaamsan ayuu dhib la'aan si wanaagsan u xiranayaa, mana isku arkayo inuu wax weyn oo guul iyo ammaan uu ku mutaystay sameeyay. Haddiise qofka uusan marka hore baran "habka" xirashada kabaha, markuu xargihii isku margiyo ayay gunudyo la furfuri karin noqdaan, markaasuu xargihii jarjaraa, ama dad kale oo "habka" yaqaan uu baryaa si ay gunadyada u kala furaan. Qofka noocaas ah wuxuu aakhirkii nacaa kabaha xargaha ah, wuxuuna waligiisa ku socdaa dacas ama "kabo caajis" (lazy man's shoes = kabaha xargaha laheyn).

Sidaas darteed barashada iyo fahanka "habka" waa u muhiin wax kasto oo la samaynaya. Taas ayaana ugu wacan inuu Allaha Idil- Sarreeya ku amray Nabiga (SCW) iyo cid kasto oo si daacad iyo duluc u rumeysan inay wax akhriyaan, isagoo ku yiri:أقرأ  
Akhriska wuxuu ku barayaa "habka" hadalka, fakarka iyo falalka isku raacaan, isugu xigaan, iskugu xirmaan, loo kala xusho, la isugu xiro, loona xeereeyo, xuurul-caynna looga helo.Haddii "habkaas" la fahmo la habaabimaayo, habaasna na dadi maayo! Hore ayaa waxaa loo yiri: "Hab halbuu dhalaa. Halkiina labuu dhalaa. Labadiina saddexbay dhalaan. Saddaxdiina way sagaal saddex sodomeeyaan". Tirada "sagaal-saddex-soddomeysan" waxaa loola jeedaa tiro badan oo kumanaan dhaafo oo falag ahaan aan soohdin iyo seero lahayn.
Hab kasto oo sagaal-saddex-soddomeysma oo dad badan ay ku dhaqmaan wuxuu noqdaa "daw" dadka meel degan ay ku dhaqmaan. "Daw" daahay oo la iska dhaxlana waxuu noqdaa "Dhaqan".
Waa wax laga xumaado ah in dadka Soomaaliyeed oo muddo ka badan 1000 sano haystay diinta Islaamka, in 95%-99% aysan qori aqoonin,akhri karin ama fahmi karin Quraanka. Wixii aadan akhrininna fahankiisa buuxa helimaysid, aakhirkiina jahawareer waxaan ka ahayn, wax kale ka kordhisanmaysid. "Habkaas" qoris la'aanta iyo fahmi la'aanta diinta ayaa keenatay  in Soomaalida "hadal" mooyee "daw" iyo "dhaqan" akhrisba inaanan yeelanin.

WAA MAXAY DHAQAN?

WAA MAXAY DHAQAN?

Dhaqan "waa sida dad u qaabeeyaan waayo-aragnimadooda si cilmi ahaan ahna qofba kan kale u sii gudbiyo, jiilba jiilka xiga uu uga dhaxlo. Dhaqanku waa dhayman layska dhaxlo, haddii la dhigto, la dhugto lana dhowro. Qaab gudbinta dhaqanka waxay ahaan kartaa af ka af, ama qoraal ahaan. Waxay noqon kartaa mid loo gudbiya sheeko ahaan ama halkudhegyo ahaan, Waxaa loo gudbiyaa tusmo, tix iyo tiraab ahaan.
Waa marqaati ma doonto, in absaxankeennii iyo absuukeennii hore noo soo gudbiyeen af iyo dhaqan kumanaan jireen ah, kuwaas oo la jaanqaaday amaba ka horeeyay afafkii Sumeeriga Meesooboteemya, Ugaartiga iyo Tiiriga Finishiyiinta, Faraacinta Masaaridii hore, Ximyartii Yeman iyo koofurta Khaliijka Carabta. Waxaa intaas dheer xiriirkii dhaqaale ee ka dhaxeeyay Soomaalidii hore iyo Carabta, Faarisiinta, Hindida, Maleeshiyanka iyo Boqortooyinkii hore ee Jayniiska. Waxaase moodaa inay halkey nooga tageen wax sidaas ah aan looga badelin, balse maalinba maalinta ka danbeyso ay soo dabajarmeysay. Arrintaas waxaa ugu wacnaa, la'aanta far Soomaaliyeed oo qoran, walow ay jirtay  af-Soomaali lagu qoray far carbi iyo far Hindi iyo Xabashiba. Waxaa kale oo gaasirnimada dhaqankeenna ku yimid ugu wacan burburkii maamuladii Soomaaliyeed ee ka jiray qaybaha kala duwan ee Geeska Afrika. Maamuladaas oo ay ka mid ahaayeen kii Karanle, kii Digil-Dame ee Dhulka Boonta, kii Dhulka Berberka iyo Sinjiga, kii Walaasma iyo Awadal, kii Harla iyo Ajuuraan, kii Yurkut iyo Shankuwaaya, kii Silcis iyo Geledi, iyo kuwii ugu danbeeyay ee Dalandoolle iyo Majeerteen.
Maamuladaan ma lahayn qoraal, hase yeeshee waxay lahaayeen "hab" iyo "daw" aakhirkii noqday "dhaqan" iskiisa is wada, waxna ku darmaan waxna ka gaasirmaan. Gumeystayaashii Reer Yurub, oo hortaagnaa inuu dhaqan ka duwan kan Reer Yurub ka dhasho adduunka, ayaa maskixiyan u bedelay Soomaalida, oo markii hore ku yiri Afrikaan ma tihiin, haddana la soo taagan Muslimba ma tihiin! Taas ayaa keentay in dadka Soomaaliyeed oo muddo ka badan 1000 sano haystay diinta Islaamka, in 95%-99% aysan qori aqoonin,akhri karin ama fahmi karin Quraanka. Wixii aadan akhrininna fahankiisa buuxa helimaysid, aakhirkiina jahawareer waxaan ka ahayn, wax kale ka kordhisanmaysid. "Habkaas" qoris la'aanta iyo fahmi la'aanta diinta ayaa keenatay in Soomaalida "hadal" mooyee "daw" iyo "dhaqan" akhrisba inaanan yeelanin.
Si burburkaas nagu socdo loo soo dabajaro, waa waajib inaan dib u baxnaanino dhaqankeenna kana dhigno mid la jaanqaadi karo kuwa casriga ah ee ka jira adduunka horey u maray.